Een persoonlijke motivatie voor een verdieping in de filosofie:

Waarom filosofie studeren?

door Norbert van Ettinger

Wat motiveerde om weer terug te gaan naar de schoolbanken en een studie filosofie op te pakken? Met een technische opleiding en na jaren als elektronikaontwerper te hebben gewerkt, ging ik de mens in mijn vakgebied missen. Ik wilde niet alleen maar met techniek bezig zijn. Een aanvullende studie volgen waar de mens een prominentere plaats inneemt zou me moeten helpen om mijn vakgebied uit te breiden! Filosofie is zo’n studie. Maar sociologie, of psychologie voldoen ook aan dat criterium. Waarom dan specifiek filosofie? Filosoferen is het trachten doorgronden van het wezen der dingen. In de omgang met mijn omgevingswereld ben ik daartoe  geneigd. Ik zoek graag verbanden, stel fundamentele vragen en tracht antwoorden te vinden. Als elektronicaontwerper hanteer je natuurwetten geformuleerd in technisch theoretische modellen. Met het toepassen van deze sterk mathematisch georiënteerde modellen wil je in staat zijn om het gedrag van een ontwerp op voorhand te voorspellen. In plaats van blind uitproberen, hoop je dan zo gericht technische oplossingen te vinden. Een aanzienlijk aantal van de gehanteerde modellen slaagt daar behoorlijk goed in. Metingen aan het gerealiseerde ontwerp blijken vaak goed overeen te komen met wat vooraf was voorspeld. Vertellen deze modellen ons daarmee dan iets over het wezen van de werkelijkheid? Op zijn minst vormen deze natuurwetten een of andere kennis van onze werkelijkheid. Maar nader beschouwd roept dit vragen op. Want wat voor soort kennis is dat dan, en in welke mate correspondeert ze met de werkelijkheid? Is die in de natuurwetten besloten kennis alleen een instrument om de werkelijkheid te voorspellen en te beheersen, of beschrijft ze letterlijk de werkelijkheid? Is het begrip ‘elektron’ slechts te beschouwen als een instrument waarmee we bepaalde aspecten van onze omgeving efficiënter weten te begrijpen en manipuleren? Of verwijst de term ‘elektron’ naar een werkelijk bestaande entiteit?

In het vak wetenschapsfilosofie leer je dat er een levendig debat wordt gevoerd tussen filosofen die de eerste opvatting verdedigen, de z.g.n. antirealisten, en realisten die de tweede opvatting ondersteunen!

Een aanverwante epistemologische wetenschapsfilosofische vraag is, waarom wiskundige modellen zo goed inpasbaar zijn in de beschrijving der natuur. Is het omdat de natuur logisch geordend is? Of is het omdat onze waarneming theoriegeladen is, dwz. gekeken door de bril van de logica en de wiskunde, het wereldbeeld de gestalte van een logische ordening aanneemt slechts omdat we onze waarneming vanuit dit interpretatiekader structureren?

Ik ben geboeid door dit soort fundamentele vragen die bij de beoefening van de wijsbegeerte worden gesteld en waarop getracht wordt een antwoord te formuleren! Wijsbegeerte studeren is, zoals ik heb ervaren, het opgeven van vermeende zekerheden. Dat is eigen aan het voortdurend kritisch bevragen. Want wie voortdurend doorvraagt, kan op zeker moment geen antwoorden meer geven die gestaafd kunnen worden aan de hand van waarneming en experiment. Dat is waar wetenschap ophoudt en wijsbegeerte begint. En binnen de wijsbegeerte zijn er dan bij het zoeken van antwoorden verschillende strategieën of posities mogelijk! Neem je een rationalistische positie in dan meen je dat je met de wetten van de logika antwoorden kunt vinden door louter het verstand te gebruiken! Antwoorden die vrijwel los gaan staan van de (zintuiglijke) ervaring en zo het gevaar lopen als speculatief te worden bestempeld. Ben je empirist dan schuw je dit ‘speculatief’ denken en tracht je je in je antwoorden te bepreken tot alleen datgene wat met een beroep op de zintuiglijke ervaring kan worden gerechtvaardigd.

Bescheidenheid van het scepticisme

Als je wijsbegeerte studeert vraag je je soms af of we überhaupt wel iets zeker kunnen weten. Scepticisme is de wijsbegeerte niet vreemd. Als we in onze zoektocht naar een rechtvaardigingsgrond voor onze uitspraken alles kritisch bevragen, aan welke criteria moeten de antwoorden op onze fundamentele vragen dan voldoen? Moet elke uitspraak, zoals het empirisme eist, toetsbaar zijn aan de hand van de zintuiglijke waarneming en ervaring?

Maar zelfs de opvatting dat uitspraken slechts betekenisvol zijn als ze voor hun rechtvaardiging een beroep kunnen doen op de zintuiglijke waarneming en ervaring, is op een metafysica gestoeld. Met metafysica bedoel ik een (coherent) lichaam van uitspraken en beweringen die niet aan de zintuiglijke ervaring getoetst kunnen worden. Want uit de zintuiglijke ervaring an sich kan zonder in een vicieuze cirkel te vervallen niet worden afgeleid dat het de (enige) bron van ware kennis vormt. Kortom, welk criterium je ook hanteert in de beantwoording van vragen naar het wezen van de werkelijkheid, aan de inname van een metafysisch standpunt ontkom je niet. De enige realistische ultieme rechtvaardigingsgrond voor onze kennis lijkt te moeten worden gevormd door het criterium van coherentie en logica, dwz. gedicteerd door de kunst van het zonder contradicties geldig redeneren overeenkomstig de wetten van de logica. Maar dat veronderstelt wel dat de wereld coherent is geordend. Waarom zou ze dat zijn? En zelfs al zou ze dat zijn dan nog zijn er verschillende onderling incompatibele vormen van logica denkbaar.

En zo beschouwt past eigenlijk de bescheidenheid van het scepticisme. Niemand kan aanspraak maken op het bezitten en verkondigen van de absolute, onwrikbare waarheid. Niet fundamentalisme, absolutisme of de pretentie van absolute zekerheid, maar relativisme en bescheidenheid zou de houding moeten zijn. Dat is de noodzakelijke consequentie van het steeds kritisch ter discussie stellen van de rechtvaardigingsgrond van alle kennis. Dit geldt niet alleen voor vragen over kennis, maar ook voor vragen over ons sociaal handelen. Vragen over hoe we een samenleving kunnen inrichten, in hoeverre deze inrichtingen goed aansluiten bij de aard van de mens, en wat deze aard van de mens dan behelst. Dit soort filosofische vragen behoren typisch tot het domein van de sociale en politieke filosofie, en de wijsgerige antropologie.

Maatschappelijke betekenis

Eind 2001 begin 2002 was - na jaren van geringe aandacht voor de politiek - weer een tijdperk van toenemend politiek bewustzijn aangebroken. De aanslagen van 11 september 2001, (door sommige gezien als een vermeende ‘clash’ tussen fundamentalistisch religieuze bewegingen en het seculiere westen), de voelbaar wordende invloed van de globalisering, en de toenemende dominantie van het economisch liberalisme lagen hier wellicht aan ten grondslag. Onvrede bij het electoraat en de bijzondere (inter)nationale ontwikkelingen na 11 september 2001, (denk aan de Amerikaanse inval in Afghanistan en Irak en de opkomst van de politieke beweging rond Pim Fortuyn), brachten ook bij mij verwondering over wat hier allemaal gaande was. Politiek is toch vooral het bepalen van een koers in de richting van doelen die gedragen worden door (morele) waarden. Waar het gaat om de verschillen tussen theocratieën en seculiere, liberale democratieën of sociaal-democratieën, kunnen we ons afvragen welke antropologische claim, ofwel welk beeld van de menselijke aard, een specifieke staatsinrichting kan rechtvaardigen. Wat zijn de metafysische, ontologische gronden voor het liberalisme, communitarisme of het socialisme? Op welk metafysisch mensbeeld zijn ze gebaseerd? Is de basisgedachte van de verlichting, de autonomie van het individu, en het daarin opgesloten onbegrensde vertrouwen in de menselijke ratio te rechtvaardigen? En hoe zit het met de rol die de samenleving speelt in relatie tot zoiets als autonomie?

Immanel Kant, een van de belangrijke exponenten van de verlichting, opende zijn essay ‘Wat is verlichting?’ [1784] met “Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te danken heeft. Onmondigheid is het onvermogen zich van zijn verstand te bedienen zonder de leiding van een ander…. ''Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen'' is derhalve de zinspreuk van de Verlichting”. Deze moed wordt tegenwoordig ondersteund door een verankering van het recht op vrije meningsuiting in de grondwet. Maar dit recht, oorspronkelijk bedoeld als bescherming van (de privé-aangelegenheden van) het individu tegen al te veel bemoeienis van de staat, lijkt tegenwoordig misbruikt te worden. Het individu wil voor zichzelf vooral zoveel mogelijk ‘territorium’ veroveren zonder al te veel rekening te hoeven houden met de belangen van de gemeenschap en de gevoelens van anderen daarin. De, mij sterk aansprekende, politiek filosoof en communitarist Charles Taylor meent dat burgers ook een verantwoordelijkheid hebben naar de gemeenschap. Deze zelfde gemeenschap is immers een noodzakelijk element in de ontwikkeling van mensen tot autonome individuen. Deze en daarmee samenhangende filosofische kwesties als tolerantie en verdraagzaamheid bezitten een significante actualiteit in onze multiculturele samenleving. Een samenleving die niet zonder tolerantie en consensus kan omdat ze is samengesteld uit uiteenlopende groeperingen met een diversiteit aan levensopvattingen en overtuigingen. Ook dit maakt het zo boeiend om met filosofie bezig te zijn. Omdat je door kennismaking met uiteenlopende filosofieën gaat inzien dat er vele invalshoeken zijn en ontdekt dat de wereld veel genuanceerder is dan een eerste oogopslag zou doen vermoeden.

Positiebepaling

Nu de voltooiing van de bachelorfase van mijn wijsbegeertestudie een feit is, kijk ik terug op de studie. Vragen die ik aan het begin had zijn deels beantwoord. Maar evenzoveel nieuwe vragen zijn opgeroepen. De vraag of de studie wijsbegeerte me heeft veranderd, kan ik met een volmondig ja beantwoorden. Als voorbeeld wil ik mijn positie ten opzichte van de benadering van kennis, en meer algemeen die van de methodiek der wetenschap, noemen. Als technicus meende ik dat de methodes van de natuurwetenschap universeel zouden moeten gelden voor alle wetenschappen, dus ook voor de menswetenschappen. De methodiek van de natuurwetenschap laat zich het best omschrijven als het vestigen van gerechtvaardigde kennis uit experiment en zintuiglijke waarneming. Een natuurwetenschappelijke beschrijving kenmerkt zich daarmee door de derde-persoonsterminologie; ontbloot van waarden en met betrachting van objectiviteit. Vanuit dit perspectief is een hypothese alleen betekenisvol als deze aan de hand van publiek zintuiglijke waarneming kan worden geverifieerd. Deze aanvankelijk door mij omarmde positie wordt samengevat in de logisch positivistische slogan, ‘de betekenis van een zin is de methode van zijn (zintuiglijke) verificatie’.

Maar gaandeweg de studie werd ik minder stellig. Om te beginnen toen ik in aanraking kwam met Poppers verwerping van het verificatieprincipe ten gunste van het principe van falsificatie. Het verificatieprincipe is immers aanvechtbaar als je hierin de overwegingen van Hume’s inductieprobleem verwerkt. Vervolgens ging ik mijn vaste overtuiging van de mogelijkheid van het bestaan van objectieve natuurwetenschappelijk kennis betwijfelen toen de wetenschapsfilosofie van Kuhn werd behandeld. En ten slotte werd mijn twijfel nog verder versterkt door de kennismaking met de taalfilosofie van de latere Wittgenstein.

De visie van Kuhn kan ruwweg worden samengevat in zijn theorie over de geladenheid van de waarneming: het beeld wat we van de werkelijkheid hebben wordt mede bepaald door het interpretatiekader van waaruit we de zintuiglijke waarneming van de werkelijkheid interpreteren. Kuhn’s visie heeft enige plausibiliteit. Het laat zich in ieder geval niet eenvoudig weerleggen. Het interpretatiekader kan een wetenschappelijk paradigma zijn, maar ook een theorie. En zoals Quine aantoont kan de taal ook als een theorie worden opgevat. M.a.w. alleen al de taal die we spreken bepaalt welk beeld we hebben van de werkelijkheid. Van objectieve en absolute kennis kan zo feitelijk geen sprake zijn.

Wittgenstein argumenteerde later dat onder andere de logisch positivisten de vergissing begingen door te veronachtzamen dat de betekenis van onze taaluitdrukkingen niet uniform is, maar veel eerder zeer geschakeerd is in de diverse uiteenlopende taalspelen. Het is kortzichtig om de beschrijvende, bewerende betekenisopvatting van de natuurwetenschap te generaliseren en van toepassing te verklaren op alle vormen van talige uitingen. Volgens Wittgenstein moet je oog hebben voor de uiteenlopende regels die uiteenlopende talige handelingen met zich meebrengen. En deze regels zijn het die het wezen van de betekenis vormen.

Een andere stroming die mij van de rigiditeit en ongenuanceerdheid van mijn opvatting bewust maakte (zoals gezegd, een opvatting die grotendeels samenviel met die van de logisch positivisten), was die van continentaal filosofen als Dilthey, Weber, Heidegger, en die van filosofen van de Frankfurter Schule zoals Marcuse, en Habermas. Zij stelden zich onder andere de vraag hoe we de methodieken van de menswetenschappen moeten organiseren. Kunnen we gedragingen van mensen individueel, hun mentale leven, bewustzijn, hun sociale relaties, de wijze waarop ze samenleven, op dezelfde manier bestuderen en beschrijven zoals we dat met de levenloze natuur in de natuurwetenschappen doen? Zijn mensen gedetermineerd, is alles aan hen onderworpen aan het principe van causaliteit, en handelen mensen overeenkomstig rationele motieven? Kunnen we de mens en zijn gedragingen verklaren (‘erklären’) vanuit een zuiver materialistisch en causaal wereldbeeld, of is voor begrijpen (‘verstehen’) meer nodig? Is een beschrijving van de mens vanuit een derde-persoonsperspectief volledig, of missen we cruciale eerste-persoonsperspectieven? Perspectieven die vaak samengaan, en moeilijk los zijn te zien van (een beleving van) waarden. Bespiegeling en reflectie op zoiets als waarden behoort typisch tot het domein van de metafysica.

In dit kader is het niet verrassend dat de wiskunde, sterrenkunde en natuurkunde als eerste een zelfstandige status verkregen. Ze konden zich eenvoudiger losmaken van de wijsbegeerte omdat men kan afzien van waardeoordelen die een voorkeur uitdrukken en daarom steeds min of meer persoonlijk gekleurd zijn. Maar een wetenschap die zich met de mens bezighoudt, zoals de psychologie, of met de maatschappij, zoals de sociologie, kan dat zeker niet in dezelfde mate doen. En dit is nog minder weggelegd voor een wetenschap als de pedagogiek, die zich niet alleen afvraagt hoe de mens in feite is, maar ook hoe hij worden kan, en daarom worden moet.

Wie zulke vragen los van de wijsbegeerte behandelt, of wie de mens beschouwt als niets anders dan een stuk levenloze natuur, die doet zijn onderwerp geweld aan. Veelzeggend in dit opzicht is het volgende stuk tekst van Wilhelm Dilthey [1833-1911]: “Door de aderen van het kennende subject dat Locke, Hume en Kant construeerden, vloeit geen echt bloed, maar enkel het verdunde sap van de rede als niet meer dan een denkactiviteit. Ikzelf echter ben, door me historisch en psychologisch bezig te houden met de mens als geheel, ertoe gebracht om dit willende, voelende en zich verbeeldende wezen in alle verscheidenheid van zijn vermogens ook tot het fundament van verklaring en kennis te maken.”

Dilthey contrasteert hier twee procedures om tot kennis te komen. De eerste procedure, die van de natuurwetenschap, noemt hij verklaren (‘erklären’). Natuurwetenschappelijke kennis wordt uitgedrukt in causale verklaringen van feiten waarvan de individuele gevallen onder algemene wetten worden gebracht. De tweede procedure waar hij naar verwijst noemt hij begrijpen (‘verstehen’). Begrijpen omvat een indirecte wijze van kennen. Het betreft de procedure door welke we de drager van betekenis (menselijke handelen en de verschillende eigenschappen van de menselijke cultuur en gemeenschap) interpreteren. Dit wordt ook wel hermeneutiek genoemd. Filosofen als Dilthey, Max Weber en Habermas menen dat met slechts causale verklaringen vooral in de sociale wetenschap, cruciale aspecten over het hoofd worden gezien. Om de betekenis te vatten van wat gaande is, is (het hermeneutisch) begrijpen, dus ‘verstehen’, noodzakelijk.

Ik ben nog niet uitgedacht over hoe het causaal materialistisch georiënteerde, natuurwetenschappelijke beeld van de mens ingepast of verzoend kan worden met een hermeneutisch opgebouwd mensbeeld. Maar ik sta wel sceptisch tegenover het idee dat slechts het derde-persoonsperspectief van de natuurwetenschap voldoende is om van alles een volledig beeld te kunnen geven, en vooral van wat het inhoudt mens te zijn. De mens is immers niet alleen een toeschouwend en kennend, maar ook een participerend ‘willend, voelend en zich verbeeldend’ wezen. Dit neemt overigens niet weg dat ik ook meen dat je steeds als je iets betekenisvols over iets in de wereld probeert te zeggen, je in de kritische beoordeling van de toegepaste methodieken, moet waken voor al te speculatief denken. Empirische kennis moet steeds zijn vetorecht blijven behouden. Zelfs als we het door de kritische toegeëigende historie van een hermeneutische georiënteerde wetenschappelijke bril bekijken.

Filosofie in de moderne tijd

Er wordt wel eens gezegd dat het tijdperk van de filosofie op zijn eind loopt. Dat haar plaats in de loop van de geschiedenis steeds meer is ingenomen door de (natuur)wetenschap is duidelijk. Maar nog altijd blijft er naar mijn stellige overtuiging plaats voor de filosofie. Welke rol kan de filosofie in onze moderne tijd vervullen?

Ten eerste zou ze zich bezig moeten houden met het bewaken van de methodieken van de wetenschappen. Onderdeel daarvan is een kritische bevraging van de aanspraken op zekerheid van kennis. Wat is zeker aan onze kennis? Wat is de betekenis van de door de wetenschap geproduceerde kennis? Hoe moeten de resultaten uit de wetenschap worden geïnterpreteerd? De moderne tijd vertoont soms de neiging de wetenschappelijke ervaringswereld te verabsoluteren als de enige ware wereld. In tegenstelling tot wat veel mensen denken, kan de waarheid van het wetenschappelijk wereldbeeld in zichzelf niet worden gerechtvaardigd. Het moet daartoe uiteindelijk een beroep doen op een filosofische rechtvaardiging.

De natuurwetenschappelijke methode is gebaseerd op het toetsen van hypothesen aan de hand van publiekelijk zintuiglijke waarneming van geschikt opgezette experimenten. Natuurwetenschappelijke kennis kan aldus gedefinieerd, gerechtvaardigd worden door een beroep te doen op het filosofisch empirisme als haar fundament. De filosofisch empiristische visie stelt dat alleen betekenisvolle kennis is af te leiden uit wat met de zintuigen kan worden waargenomen. Zgn. synthetisch a posteriori kennis. Maar het filosofische empirisme is een metafysica, en feitelijk dus niets anders dan een aanname voor de wetenschap. Ze kan als doctrine zelf namelijk niet worden bewezen aan de hand van de zintuiglijke waarneming. Dus ook de natuurwetenschap zelf ontkomt niet geheel aan een filosofisch fundament.

Maatschappelijk gezien is de filosofie ook nog in een ander opzicht van belang. Kijkend naar de ontwikkelingen in de wetenschap gedurende de afgelopen vier eeuwen kunnen we niet ontkennen dat ze bijzonder succesvol is gebleken. Ze heeft ons enorme technologische en medische vooruitgang geschonken. Onze wereld lijkt steeds rationeler. Maar we moeten ook erkennen dat het soms lijkt alsof de mens als een onzeker wezen achterblijft. Wetenschap die zich beperkt tot beschrijvingen van standen van zaken (hoe de samenleving is) in de werkelijkheid kan, afgezien van beschrijvingen hiervan, geen normatieve ethische of morele uitspraken doen (hoe de samenleving zou behoren te zijn). Ze biedt op zichzelf geen leidraad voor hoe we moeten leven en voor hoe we onze samenleving zouden moeten inrichten. Vanuit deze optiek is er meer dan ooit behoefte aan wijsheid en filosofie.

De colleges politieke en sociale filosofie en wijsgerige antropologie behandelden een reeks van filosofen die zich bezighielden en houden met het moderne leven in een verlichte, liberale samenleving. Een samenleving waarin voorheen breed gedeelde overkoepelende levensopvattingen en overtuigingen zich nu terugtrekken tot in specifieke private domeinen. Een samenleving waarin het publieke domein overwegend beheerst wordt door wetenschap, techniek en economie. Rationaliteit, techniek en industriële productiemethoden blijken samen met kapitalistische markteconomie, voortschrijdend individualisme en voortschrijdende globalisering, aldus postmodernisten, verantwoordelijk te zijn voor de zogenaamde vervreemding van de moderne, ontheemde mens. Een mens die zich gereduceerd ziet tot een object. Het is daarom dat filosofen als Dilthey oproepen tot de ‘mens als geheel’, de nog niet gerationaliseerde ‘levenswereld’ (Husserl), het mondige en kritische ‘subject’ (Habermas), het vrije ‘ontwerp’ (Sartre) en de ‘eigenlijkheid’ van het bestaan (Heidegger). De filosofie (in het bijzonder de antropologische, politieke, en sociale filosofie) tracht hier inzicht te krijgen in de structuren van de voortdurend in beweging zijnde, moderne samenleving, en in de kansen en risico’s van verdere ontwikkeling. Dit betekent oog hebben voor de mogelijkheden en gevaren van ‘verlichting’ (Adorno) en ‘democratie’ (Popper), de mogelijkheden en grenzen van het discours (Foucault) en de ‘taal’ in het algemeen (Russel, Wittgenstein).

Ik wil overigens wel benadrukken dat ik niet van mening ben dat we ons vervolgens blind moeten gaan staren op de bedenkelijke of kwalijke gevolgen van technologische ontwikkelingen op onze leefwereld. De technologische ontwikkelingen hebben ons ook veel goeds gebracht. Zo is er naast de al genoemde medische vooruitgang, de verdienstelijke technische prestatie van de ontwikkeling van het internet. Dit medium heeft een laagdrempelig en democratiserend effect. Eén ieder die beschikt over een computer kan zich niet alleen op de hoogte stellen van allerlei ontwikkelingen in de samenleving, maar krijgt bovendien ook een platform aangereikt om de eigen stem ten gehore te brengen.

In het algemeen gesproken kunnen we zeggen dat de filosofie de taak van reflectie op de voor- en nadelen van ontwikkelingen in onze moderne samenleving op zich kan nemen. Samen met culturele uitingsvormen als kunst, literatuur en poëzie, kan deze reflectie helpen in de bewustwording van processen, tendensen en mechanismen die een belangrijke rol spelen in een leefwereld die onderdeel is van een snel steeds gecompliceerder wordende samenleving. Eenmaal blootgelegd biedt dit analyseren en signaleren ons dan de mogelijkheid om door koersverlegging de voor de mens schadelijke ontwikkelingen te helpen voorkomen of verzachten.

In retrospect

Als bachelor, teruggekeken op de bachelorfase van mijn wijsbegeerte studie, kan ik gerust stellen dat ik veel geleerd heb van de denkbeelden van grote denkers. Filosoferen over de kleine en grote vragen des levens kunnen en doen we allemaal. Maar om verder te komen dan de door andere platgetreden paden helpt het om je op de hoogte te stellen van de inspanningen die andere reeds betracht hebben. Filosofie bedrijven wordt in resultaat zoals zovele ander activiteiten vooral pas indrukwekkend als het kennis heeft genomen en geleerd van de activiteiten van anderen op het terrein. En als je kennis neemt van de filosofische denkbeelden van anderen die jou voorafgingen dan valt met name op hoeveel verschillende invalshoeken er zijn om naar de wereld te kijken. Misschien is het ontstijgen van een zwart-wit denken in zekerheden wel de typering van een groei in wijsheid. De nuance ontstaat als je ontdekt dat achter de beantwoording van elke vraag nieuwe vragen schuil gaan. In zoverre heeft de studie niet zozeer geholpen mijn wereldbeeld te ordenen door een reeks van vragen te beantwoorden maar heeft het mijn wereld groter gemaakt door telkens te laten zien dat de beantwoording van een vraag weer nieuwe vragen opwerpt, en dat elke vraag op vele verschillende wijzen beantwoord kan worden. Filosofie verdraagt geen dogma’s, daagt uit tot voortdurende bezinning en reflectie, gaat het avontuur van het denken aan. Deze uitermate veelzijdige, boeiende en diepgravende studie, die ik één ieder kan aanbevelen, heeft me grote voorbeelden laten zien hoe je zoiets kunt invullen.

Tot slot hoop ik met de kennis die ik in de filosofiestudie heb opgedaan een invulling te kunnen geven aan mijn wens om in mijn beroepsuitoefening of in mijn vrije tijd het eenzijdig bezig zijn met de techniek, aan te kunnen vullen met aspecten waarin de mens, de maatschappelijke en de sociale context meer centraal staan!

Norbert van Ettinger / 10-10-2007 / Portfwifbgs01Doc.doc