In  een lichaam-geest dualisme..waarin de denkende, voelende, en handelende geest in ons lichaam huist, maar wel apart moet worden gezien van ons lichaam....kan je je indenken dat de geest vrij is...dwz dat we daarmee onder exact dezelfde  omstandigheden iets anders hadden kunnen doen dan we gedaan hebben! ...Maar de doctrine van het lichaam-geest dualisme kent onder filosofen en binnen de wetenschappelijke wereld nog maar weinig aanhangers. De meest gangbare visie binnen deze professionele groep is één of andere vorm van  materialisme  (alles wat bestaat is van materiële oorsprong). En omdat materiële processen rigide natuurwetten gehoorzamen is de vraag of zo'n opvatting van vrije wil wel te verenigen is met het materialisme!  

Lees deze recensie van Daniel Dennet's 'Evolutie van de vrije Wil 

De Evolutie van de Vrije Wil

Daniel C. Dennett (2003)

18 November 2007

“The problem of the free Will is the most contentious question of metaphysiscs, the most contentious science. [David Hume, 1748] ”

Overdenk de volgende twee uitspraken eens;

• Wij mensen bezitten een vrije wil
• Alles in de wereld is causaal gedetermineerd.

Zijn deze stellingen in tegenspraak met elkaar? Participanten aan het debat over de vrije wil die menen dat dat niet het geval is worden compatibilisten genoemd: de wil is vrij ondanks dat determinisme waar is. Dit lijkt vreemd, daar determinisme impliceert dat alles aan bepaalde wetmatigheden moet voldoen, elke gebeurtenis het noodzakelijke resultaat is van de toestand die er aan vooraf gegaan is, en dus feitelijk geen ruimte voor vrijheid overlaat. Maar het komt er op aan hoe je vrijheid definieert. Daniel Dennett is een compatibilist. In zijn boek “Evolution of the Free Will” identificeert hij vrije wil met vermijdbaarheid. Wezens die een alleen in de genen voorgeprogrammeerde eenvoudige strategie van vermijden kennen, waardoor ze ‘slechts’ instinctmatig reageren op bedreigingen uit de omgeving, zullen in hun instincten gevangen blijven zitten ook als ze geconfronteerd worden met geheel nieuwe bedreigingen die eigenlijk een daarop aangepaste strategie van vermijden vereisen. Zoniet bij de mens. Wij mensen bezitten van alle wezens de hoogste graad van vrijheid, d.w.z. het verst ontwikkelde vermogen om zeer uiteenlopend (en soms ook nog niet eerder ontmoet) gevaar te vermijden.

Dankzij de vermogens van ons verstand kan de mens door interactie met zijn omgeving een intern mentaal model van de situatie construeren en een succesvolle gedragsstrategie uitknobbelen. Daarmee liggen er voor ons, in de strijd om het overleven, wegen open die voor alle andere wezens gesloten zijn. Dit verstand wordt gerealiseerd door de neurofysiologische processen in onze hersenen, processen welke, net als al het andere in de wereld, geheel zijn onderworpen aan de wetten van de natuur.

Gevraagd aan Dennet, of duale macht ook valt onder hetgeen hij onder ‘vrije wil’ verstaat, zal hij ontkennend beantwoorden. Duale macht is het vermogen om iets te kiezen of om iets anders te kiezen, onder overigens gelijke huidige en voorgaande omstandigheden. Dennet zal zeggen dat dat, gezien vanuit een objectief standpunt, niet mogelijk is. Vanuit een objectief (alleswetend) standpunt, Dennett noemt dat ook wel ‘physical stance’, is er sprake van determinisme, dat wil zeggen dat het verloop van gebeurtenissen genoodzaakt wordt door de natuurwetten. Een gedetermineerde wereld kent slechts één mogelijke toekomst.

Maar dit hoeft ons helemaal niet te laten wanhopen want de vrije wil die Dennet in gedachten heeft kan niet zonder een gedetermineerde wereld, en het is bovendien, aldus Dennett, een vrije wil die veruit te prefereren is boven een vrije wil die gelijkgesteld wordt aan duale macht.

Waar hebben we laatstgenoemde vrije wil, die aan de definitie van zo’n (vrije) gedragskeuze voldoet, voor nodig als ons (mechanische) brein ons gedrag stuurt en als het dit goed doet, zo stelt hij. Dennet, en dat is tekenend voor compatiblisten, ontkoppelt vrijheid van duale macht en schakelt vrijheid gelijk met het vermogen het goede, in de zin van het meest verstandige (rationele), te beslissen.

Volgens sommige heb je zo’n vrije gedragskeuze echter nodig n.l. om moreel verantwoordelijk te kunnen worden gehouden voor het eigen handelen.

“De fundamentele motor van de vrije wil is de zorg om morele verantwoordelijkheid. Als niemand deze zorg zou hebben, is het twijfelachtig of het probleem van de vrije wil zo’n beroemd filosofisch probleem zou zijn. [Galen Strawson, 1998, 2994, routledge Encyclopedia if Philosophy]”

Maar daar straks meer over. Waarom zou Dennett zeggen dat een vrije wil, gedefinieerd in termen van duale macht, beslist niet verkiesbaar is boven de door hem geschetste vrije wil in termen van vermogen tot rationeel handelen. Daar heeft hij redenen voor. “Het helpt ons niet” zo zegt hij. Om dat te zien zullen we toch eens doorgaan in deze richting.

Incompatiblisten zullen zeggen dat compatibilisten (zoals Dennett) een concept van vrijheid hanteren die nog niet eens in de buurt komt van wat we nodig hebben om a) mij de ultieme bron van mijn beslissingen en handelen te laten zijn en b) de intuïtie of overtuiging van wat vrije wil is, in te vangen.

Wat betreft het eerste punt. Deze vrije wil die Dennett zo definieert, aldus de incompatibilist, maakt dat er van mij op geen moment in mijn geschiedenis van beslissen en handelen kan worden gezegd dat ik de ultiem bron er van ben. Tekens kun je voor mijn beslissingen en handelingen een verklaring vinden in termen van causale ketens die terugvoeren tot buiten mijzelf of voor mijn geboorte.

En wat het tweede punt, de intuïtie, betreft; John Searl vertelt ons waar dit volgens hem op neerkomt;

“Reflect…on the character of the experiences you have as you engage in normal, everyday, ordinary … actions. You will sense the possibility of alternative courses of action built into those experiences. Raise your arm or walk across the room, or take a drink of water, and you will see that at any point in the experience you have a sense of alternative courses of action open to you.[ John Searl]”

Tomas Nagel beschrijft ongeveer hetzelfde ;

“From the inside when we act, alternative possibilities seem to lie open before us ; to turn to the right or left, to order this dish or that, to vote for one candidate or the other – and one of the possibilities is made actual by what we do [ Thomas Nagel ]”

Intentionele handelingen lijken een subjectief gevoel van vrijheid of duale macht te omvatten.

Wat we nodig hebben, zeggen incompatibilisten, is een definitie van vrije wil in termen van duale macht, zodat we a) de ultieme bron van ons beslissen en handelen zijn, en b) het subjectieve gevoel van duale macht als iets werkelijks kunnen erkennen.

Maar een op deze wijze gedefinieerde vrije wil is incompatibel met determinisme. Het ontbreekt zo’n ‘vrije’ beslissingen simpelweg aan een verklaring in termen van causaliteit en strikt determinisme. Zeggen dat uit exact dezelfde omstandigheden (toestandbeschrijvingen) twee verschillende toekomsten mogelijk zijn is ontkennen dat de causale keten van gebeurtenissen verloopt volgens strikt determinerende, onwrikbare (natuur)wetten (zonder voorbehoud en uitzonderingen).

De lijn van argumentatie die een incomaptibilist, de liberalist, de aanhanger van het duale macht concept van vrije wil, nu kan volgen is dat hij het strikt determinisme verlaat en een gematigd determinisme adopteert. De meeste dingen zijn gedetermineerd maar er zijn uitzonderingen mogelijk. (bijvoorbeeld die van kwantumonzekerheden)

Weliswaar kan men dan nu zeggen dat de causale keten is verbroken en dat jij nu zelf de ultieme bron van jouw handelen bent, maar een verklaring voor jouw beslissingen in termen van rationele overwegingen betreffende jouw vrije keuzen kan niet meer gegeven worden. Want als jouw keuze vrij is (in de zin van duale macht) dan had je in plaats van het ene net zo goed het andere kunnen kiezen. In beide gevallen wordt van mij als rationeel agent aangenomen dat mijn keuze in termen van redenen kan verklaren. Vrije keuze is niet slechts duale macht, het is duale rationele macht. (als het dat niet is kan men mij sowieso niet verantwoordelijk stellen voor mijn beslissingen en handelingen). Als ik in staat ben om te verklaren waarom ik het ene heb gedaan door hiervoor redenen te geven en in staat ben om te verklaren waarom ik het andere heb gedaan en hiervoor ook redenen te geven, waarom heb ik dan het ene in plaats van het andere gedaan. Besloten te hebben waarom ik voor het ene heb gekozen en niet voor het andere lijkt iets te zijn waarvoor geen verklaring is. Dat maakt mijn keuze hopeloos onderbepaald. Een wil die zo keuzen produceert lijkt dan alleen maar slaaf van toeval.

Een naturalistische verklaring in de vorm van kwantum –onzekerheden, -onbepaaldheden zou kunnen worden toegepast maar hoe zou jouw ‘coherente en consistente’ ‘ik’ tot stand kunnen komen uit niet-gedetermineerde kwantumonzekerheden. Hoe kunnen random (toevallige) resoluties van kwantumgebeurtenissen er voor zorgen dat mensen enige controle over hun gedrag hebben? Hoe kunnen we nog zeggen dat je verantwoordelijk voor jouw handelen bent als niet-gedetermineerde (lees toevallige) factoren een rol hebben gespeeld in de veroorzaking van jouw keuzen en handelen? Het lijkt er op dat als we zinnige verklaringen willen geven t.a.v. jouw keuzegedrag, het poneren van een (deels) indeterministische wereld niet helpt.

Dat is de precies de conclusie die de pessimist dan ook trekt. Noch determinisme noch indeterminisme aannemen helpt je om de juiste vorm van vrije wil ( de wil van duale macht) mogelijk te maken, die noodzakelijk is wil er sprake zijn van morele verantwoordelijkheid voor jouw daden.

Dit is niet expliciet de lijn welke Dennett volgt maar ligt wel impliciet opgesloten in zijn werken ‘Evolution of Free Will’ en ‘Elbow room’.

Het soort van vrije wil waar Dennett aan denkt dat wij zouden hebben is het vermogen actieve agents te zijn, biologische devices (instrumenten / ontwerpen) die door middel van rationeel, wenselijk verloop van handelen, zinvol en rationeel op de omgeving reageren.

In “Evolution of the Free Will” vermijdt Denett om ergens over vrije gedragskeuzen te spreken.

In “Elbow room” (1984) is Dennet explicieter in zijn uitspraken over gedragskeuzen. Die hebben we feitelijk niet , zo zegt hij, maar hebben we ook niet nodig, als ons brein gedrag stuurt en goed gedrag produceert. Hebben we dan nog keuzen nodig vraagt hij zich af?

Dit antwoord roept natuurlijk vragen op m.b.t. de morele rechtvaardiging van ons strafstelsel. Hoe kunnen we mensen verantwoordelijk houden en straffen voor hun gedrag als ze geen keuzen hebben in de manier waarop ze zich gedragen.

Dennet geeft hierop in “Elbow room” een tweeledig antwoord;

1. We houden mensen verantwoordelijk voor hun daden omdat we vanuit historische ervaring weten dat dit een effectieve manier is, die maakt dat mensen zich op een sociaal acceptabele wijze gedragen.

2. Mensen verantwoordelijk houden werkt alleen indien gecombineerd met het feit dat mensen kunnen worden geïnformeerd over het feit dat ze verantwoordelijk worden gehouden en hierop, op deze stand van zaken reageren door hun gedrag te besturen teneinde straf te vermijden.

Mensen die de regels van de samenleving breken en gestraft worden zouden zich wel eens kunnen gedragen op de enige manier die voor ze mogelijk is. Maar als we ze niet verantwoordelijk voor hun daden kunnen houden zouden mensen zich nog slechter gedragen dan ze nu doen onder de bedreiging van straf.

Hier wordt door Dennet het verantwoordelijk houden en zijn voor het handelen vooral als een sociaal regulerende praktijk van straffen gepresenteerd. Als we hier al iets van moraal in kunnen zien dan toch wel een totale utilistische benadering van de kwestie van verantwoordelijkheid, en zeker geen Kantiaanse.

Er is geen noodzaak voor morele verontwaardiging wanneer mensen de regels van juist gedrag overtreden. Is het dan moreel om mensen te straffen die niets anders konden doen dan de regels overtreden? Ja, mensen hebben het recht om tezamen te komen en hun condities te verbeteren door regels te creëren en ze op te leggen. We zouden slechter af zijn als we het niet zo deden, zo stelt Dennett in “Elbow Room”. Dus me dunkt, een Hobbesiaans sociaal contract en wederom een argument van utilitiet (nut).

In “Evolution of Free Will” heeft Dennet zich ogenschijnlijk toch wel enige kritiek op dit punt aangetrokken en argumenteert nu dat zijn definitie van vrije wil in termen van vermijdbaarheid, en compatibel met determinisme wel degelijk ruimte laat voor echte opties.

Doch in het hele relaas van Dennett bekruipt je toch regelmatig het gevoel dat we hier bedot worden. Verdedigt hij hier nu eigenlijk wel vrije wil van de juiste soort, d.w.z. die nodig is om morele verantwoordelijkheid veilig te stellen? Een citaat van Searl schiet me te binnen;

‘Compatbilism denies the substance of free will while maintaining its verbal shell’

Gezegd moet echter worden dat Daniel Dennett een indrukwekkend staaltje werk laat zien in het hele debat betreffende de experimenten van Libet die veel (Neuro)wetenschappers hebben verleid de resultaten zodanig te interpreteren dat er van een bewuste vrije wil niet veel overblijft. Dennett toont hierin op een indrukwekkende betoogtrant, dat veel interpretaties zijn gebaseerd op aannames die niet door de experimenten worden geïmpliceerd, en aannames die uitgaan van de in zijn ogen onjuiste hypothese van het cartesiaanse ego, “het hoofdkwartier, de plek waar ik ben!”.

Dennett’s boek is een echte aanrader voor wie zich interesseert voor de filosofische implicaties van de recente ontwikkelingen in de neurowetenschap en de psychologie .

Recensie door Norbert van Ettinger

Printbare versie

Voordracht gegeven aan volksuniversiteit Amsterdam

Filosofie van de geest

Nadenken over bovenstaande valt onder de filosofie van de geest waarin wordt bespiegeld op de relatie tussen lichaam en geest en wordt getracht een beschrijving te geven van wat de geest is! Een nog immer populaire opvatting van de leek wordt wel de"Ghost in the machine" genoemd. De denkende, voelende, en handelende geest moet apart gezien worden van het lichaam.....huist in ons lichaam en is verwantwoordelijk voor onze mentale activiteiten....! Dit is een variant op het lichaam-geest dualisme van Descartes! Maar met de opkomst van de natuurwetenschappen in de 16de eeuw..ontstonden er andere visies... als response op zekere inconsistenties in dit lichaam-geest dualisme.